Wzmianki o tym obiekcie pochodzą z 1206 roku! Jest jedną z najciekawszych atrakcji w Świętokrzyskiem

Choć pełna dokumentacja dotycząca fundacji i czasu budowy zaginęła, pierwsza wzmianka o kanonikach opatowskich pochodzi z roku 1206. W oparciu o analizę detali architektonicznych przyjmuje się, że czas wznoszenia kolegiaty przypadł na drugą ćwierć XII wieku i przeciągnął się nieco poza połowę tego stulecia. Wiek inkluzji organicznych z próbki zaprawy wapiennej wskazuje nawet na rok 1160.

Architektoniczna perła romanizmu na wzgórzu

Kolegiata opatowska została wzniesiona w stylu romańskim z ciosów piaskowcowych. Jest to orientowana, trójnawowa bazylika z transeptem (nawą poprzeczną), co nadaje jej plan krzyża łacińskiego. Mury budowli mają grubość 1,10 m i wykonano je w technice opus emplectum, z piaskowcowymi licami.

Do budowy wykorzystano ciosy piaskowcowe w barwach szarobiałych, szarobrązowych i wiśniowych. Piaskowce szarobiałe i szarobrązowe, użyte w średniowieczu, są wieku dolnojurajskiego i najprawdopodobniej pochodzą z wychodni we wsi Podole, położonej około 5 km na północny wschód od Opatowa.

Elementy charakterystyczne:

• Fasada Zachodnia: Od strony zachodniej nawy kończyły się dwiema wieżami o kwadratowych podstawach. Między wieżami, w osi fasady, znajduje się romański portal główny. Nad nim umieszczony jest płaskorzeźbiony fryz romański z motywem czworoliści i gryzących się potworków.
• Wieże: Wieża południowa, murowana z ciosów, uważana jest za starszą część budowli. Górne kondygnacje wieży południowej ozdobione są biforiami, czyli arkadowymi oknami dzielonymi kolumienkami. Wieża północna jest pierwotna jedynie w najniższej partii, a w górnych częściach została nadbudowana w pierwszej połowie XVI wieku z łamanego kamienia.
• Wschód: Pierwotnie prezbiterium i ramiona transeptu od wschodu zakończone były apsydami. W trakcie jednej z przebudów (prawdopodobnie w XIII wieku) apsydę zamykającą prezbiterium zastąpiono prostokątnym murem.

Spory o fundatora i dzieje przekształceń

Wokół kolegiaty narosło wiele opowieści. Choć fundacja jest niepewna, Jan Długosz (XV w.) sugerował, że świątynia mogła być komandorią Templariuszy, sprowadzonych przez księcia Henryka Sandomierskiego (uczestnika krucjaty). Długosz opierał się na nieistniejącym dziś zachodnim tympanonie fundacyjnym, który miał przedstawiać zakonników-rycerzy. Inni historycy przypisują budowlę cystersom lub benedyktynom, lub też wiążą jej rozmiary z planami utworzenia misyjnego biskupstwa dla Rusi.

Kolegiata przeszła liczne przeobrażenia. Pierwotna, romańska budowla, została przebudowana lub odbudowana w stylu romańskim wkrótce po wzniesieniu. Najpoważniejsza przebudowa miała miejsce w pierwszej połowie XVI wieku, po tym, jak świątynia uległa częściowemu zniszczeniu podczas najazdu Tatarów w 1502 roku. Wówczas dokonano znacznej zmiany wystroju wnętrza, w tym zastąpiono pierwotny drewniany strop nawy głównej późnogotyckim sklepieniem kolebkowym z lunetami.

W latach 1710–1740 kolegiata została ponownie przebudowana i gruntownie odnowiona, głównie staraniem Macieja Flaszyńskiego. W tym okresie wnętrze zyskało barokową polichromię z XVIII wieku, pokrywającą sklepienie i ściany, w tym sceny batalistyczne (jak np. „Bitwa na Psim Polu” i „Bitwa pod Grunwaldem”) oraz sceny z życia św. Marcina.

Lament opatowski. Renesansowe arcydzieło

Jednym z najcenniejszych i najbardziej intrygujących elementów kolegiaty jest zespół renesansowych nagrobków rodziny Szydłowieckich. Kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki, który kupił zniszczony Opatów w 1514 roku i odbudował kolegiatę, wystawił sobie nagrobek jeszcze za życia.

Na nagrobku, który znajduje się w transepcie (na końcu lewej, północnej nawy poprzecznej), widnieje leżąca w zbroi postać kanclerza. Poniżej umieszczono arcydzieło sztuki odlewniczej – płaskorzeźbę w brązie, zwaną „Lamentem opatowskim”. Płaskorzeźba ta, ufundowana około 1533 roku przez zięcia Krzysztofa, Jana Tarnowskiego, przedstawia wielofiguralną scenę żalu po śmierci kanclerza, z udziałem 41 postaci, w tym króla Zygmunta I Starego, dostojników państwowych i członków rodziny. Wykonanie nagrobków przypisuje się włoskim mistrzom z warsztatu Bartłomieja Berrecciego, takim jak Jan Cini ze Sieny i Bernardo Zanobi de Gianotis.

Tajemnicze żłobienia i inne atrakcje Opatowa

Kolegiata wyróżnia się jeszcze jedną ciekawostką – antropogenicznymi żłobieniami (półkulistymi i wydłużonymi) widocznymi w ciosach piaskowcowych. Dawniej błędnie uznawane za ślady po ostrzeniu szabel przez posłów przybywających na sejmiki szlacheckie (których Opatów był siedzibą od XV wieku), obecnie ich pochodzenie wiązane jest z kultem Żmija, obecnym na Sandomierszczyźnie aż do XIX wieku, i obrzędem rytualnego wzniecania świętego ognia.

Opatów, należący do najstarszych miast historycznej Ziemi Sandomierskiej, jest dziś ważnym centrum turystycznym. Warto odwiedzić również inne atrakcje miasta, takie jak Brama Warszawska (jedyna zachowana z czterech bram, ufundowana przez Krzysztofa Szydłowieckiego) i Podziemna Trasa Turystyczna.

Kolegiata pw. św. Marcina w Opatowie to fascynująca synteza wieków – od romańskich murów z XII wieku, przez renesansowe grobowce Szydłowieckich, ze słynnym Lamentem Opatowskim, aż po barokowy wystrój z XVIII wieku. Jest to unikatowy zabytek, który nie tylko świadczy o dawnej świetności Opatowa, ale także oferuje bogaty materiał do badań historycznych i archeologicznych.

źródło:Urząd Miasta i Gminy Opatów, "Historia zapisana w kamieniu romańskiej kolegiaty pw. œw. Marcina w Opatowie"◦ - Autorzy: J. Magiera, J. Bromowicz, Świętokrzyskie szlaki turystyczne - PTTK, "Opatów – kolegiata pw. św. Marcina z Tours | Spotkania z Zabytkami"- ◦ Autorka: Luiza Buras-Sokół.